A primavera, Fonte de literatura

José Fonte Sardiña

Se a chorima nos montes galegos, as flores do grelo nas nosas leiras e o esplendor das camelias no Xardín de Pontedeume e nas miñas camiñadas coa compaña do Pico Sacro por Teo anunciaban que axiña chegaría a primavera, a confirmación destes augurios foi constatada polas follas do calendario e as dos carballos que cada día agroman con máis forza nestas emblemáticas árbores caducifolias galegas, ás que cantara o bardo Ramón Cabanillas, O Poeta da Raza, naquel marabilloso soneto que vén hoxe de novo á miña memoria: “Cando soio, ó verán, vou paseniño / cara ó fogar, de volta do traballo, / sempre detén meus ollos un carballo / ergueito nun mallón, sobre o camiño. // Lanzal o tronco, as ponlas alongadas, / o follaxe en dosel, forte, senlleiro, / ten a medosa traza dun guerreiro / vixiante de castros e valgadas. // Ó chegar ó pé del na atardecida, / da lexendaria edade saudoso, / quixérao ver cadeira frorecida // dun rei celta, barbudo, fazañoso, / ou soleada, verdecente ermida / dun santiño aldeán e milagroso” (Ramón Cabanillas: ‘O carballo’, en “Da terra asoballada”, Vilagarcía de Arousa, 1917, citado pola edición de Xerais e La Voz de Galicia, A Coruña, 2001, p. 68).

Tamén chegou a primavera a Pontedeume coa celebración da Semana da Poesía, cunha Sementeira de Versos o propio 21, Día Mundial da Poesía, no Paseo Marítimo Rosalía de Castro, coa participación do alumnado dos centros escolares da vila, e o 24 cunha Lectura Participativa na Casa da Cultura na que actuou tamén o grupo Airiños do Eume. E, como o que sementa recolle, chégame así mesmo estes días a boa nova de que axiña verá a luz unha sorpresa que nos ten preparada a miña amiga e poeta María José Allegue Otero.

O cambio de hora darame tamén a posibilidade de facer camiñadas despois da longa xornada sedentaria cotiá polo Sar, Covas e Penelas na tardiña. Así e todo, algún día no que a choiva me impida a sempre pracenteira e saudable andaina, farei, ben que só coa imaxinación, un delicioso e nostálxico paseo polas fontes da vila de Pontedeume da man do narrador da novela “Os meus ollos”, de Ramiro Fonte: “É certo que tódalas nosas fontes cantaban. Cada unha tiña un ritmo de seu; todas compartían a sabedoría da transparencia. A transparencia da auga permite ver o fondo das cousas. Se sigo prosando o tempo da miña infancia, debo aceptar o estilo da claridade, o difícil e sinxelo estilo das cousas ruxidoiras” (Ramiro Fonte: “Os meus ollos”, Vigo, 2003, p. 68).

Se estades en Pontedeume, eu anímovos a facer este paseo, primeiro coa lectura, e logo co percorrido real, que partiría da fonte da praza das Angustias, a carón da casa natal do poeta. “É tempo de escoitar as fontes da vila. A das Angustias, ó pé do cruceiro, rodeada de mulleres e mozas que veñen encher as sellas e os baldes […]. Bebín de todas elas. Xenerosas, saciaron a miña sede sen pedir nada a cambio, agás estas mesmas lembranzas. Sigo séndolles fiel. Creo recoñecer […] o recatado son de fontela da das Angustias: de beber outra vez desa auga, quizais morrería de esquecemento, desmemoria e cegueira […]. As fontes considerábanse necesarias non só polo seu canto.
Antes de proxectarse a traída da auga, delas dependían por enteiro as tarefas domésticas […]. As mulleres enchían no seu cano, nunca demasiado pródigo, as sellas e os baldes de metal, que axiña foron substituídos polos cubos de plástico de cores vivas” (Idem, p. 66-69) (Foto de Aurora Lapique).

O paseo continúa pola rúa Real ata a fonte que está entre as de Mancebo e Santiago, “misteriosa e lóbrega no canellón, que crea ecos de furna mariña” (Idem, p. 66). Eu sempre que a lembro revivo con emoción a música do Paso, que alí xa vai soando a despedida, volvendo cara á igrexa parroquial na procesión do Santo Encontro na madrugada do Venres Santo.

Baixando de Mancebo pola Pescadería, chegamos á praza do Conde e vemos a do Pilón, “a dona de tódalas fontes […]. Segue estando aí, amosando a súa perfecta altura de obelisco de canteiros, sen arrogancia. Convénceme de que o tempo non modificou tódolos lugares. Os seus catro canos, dirixidos ós catro puntos cardinais, seguen botando a auga que toma dun secreto manancial que hai en Breamo. Antes de ser fonte de tódolos veciños, xa estaba alí no tempo dos Andrade. Era, daquela, fonteliña acubillada intramuros do palacio dos condes. Nalgunha mañá fría, lavou nela os seus cabelos louros a mociña que aquela noite xacera co poderoso señor […]. Os catro canos do Pilón […], ó conxuntárense, fan un ruxido de cadoiro. Todo o mundo ten dereito a gozar del, que para iso as propiedades dos Andrade se converteron en praza pública […]. Sempre soportou moi ben a seca e, que eu recorde, nunca pasou pola vergoña do cartel [de auga non potable]. Gozaba da estima de tódolos veciños, como se botase auga medicinal” (Idem, p. 66, 67 e 69) (Foto de Aurora Lapique).

Desde a praza do Conde, continuamos cara á fonte da Estación pola avenida de Ferrol. “Cando ampliei os horizontes, comecei a descubrir outras que non estaban sinaladas no plano da vila, e que falaban distintos idiomas murmuriantes. A da Estación, que formaba un regato de augas verdosas. Aprendices de naturalistas, iamos alí cazar cágados e tritóns” (Idem, p. 67) (Foto de Aurora Lapique).

De volta para a vila, subimos ao cemiterio pola rúa Ría de Ares e desde alí visitamos en Boavista a fonte de Porto, “co seu lavadoiro en plena actividade. Tinas e tinas de roupa que as mulleres botan a clarear nun campiño costaneiro, especialmente fermoso a comezos do verán, cando, entre las zurbaranescas sabas estendidas, cantan os grilos” (Ibidem) (Foto de Aurora Lapique).

A ruta segue polo Picho ata a Fontenova, onde está a chamada fonte da Paloma, “que mestura o son da súa auga coa fala popular” (Idem, p. 66) (Foto de Aurora Lapique).

Desde alí, baixando pola Tafona ata a praza da Calzada, imos á fonte das Virtudes, “onde paran os labregos que traballan as leiras dos carreiros de Santo Isidro e que, segundo a lenda, remediaba o mal gálico”( Ibidem). Eu, coa forza da memoria do corazón, aínda podo escoitar sen moito esforzo, como cando era un neno, o bater da súa auga na pedra (Foto de Aurora Lapique).

Polas escaleiras do adro da capela da nosa patroa, chegamos, pola avenida de Raxoi, á rúa de Santo Agostiño e baixamos á fonte “que foi dos frades e cambiou o seu nome polo de Chafarís, estendéndoo ata a ruela sen saída. Así a chamamos os nenos do Coliseo, que bebemos dos seus dous canos de auga impetuosa e cristalina sen xuntarmos as mans […]. Creo recoñecer o son da auga que bate con forza na pía do Chafarís […]. Había meses nos que as fontes estiñaban. O peor de todo era cando Couto mandaba chantar nunha delas un cartel de madeira que puña ‘agua no potable’. A do Chafarís pasou por semellante vergoña, aínda que os nenos sedentos non deixamos de acudir a ela” (Idem, p. 66, 67 e 69) (Foto de Aurora Lapique).

Desde alí, cara á ribeira, rematamos o roteiro, sempre coa baixamar, na fonte de Zopazos. “A máis íntima de todas, que deita un fío de auga por unha folliña de loureiro [hoxe xa ten cano], entre as penas de Zopazos. Danlle boa sombra os castiñeiros ribeiráns, que lle tiran ourizos. A marea chea pon ós seus pés unha boa colleita de algas, razón pola que sempre aparece adornada cun nobelo destas fitas verdes” (Idem, p. 67) (Foto de Aurora Lapique).

“As fontes crean a elemental melodía das prazas, das rúas, dos canellóns de Pontedeume. Nin as delicadas notas do violín, nin moito menos as inseguras da
trompeta, poden competir coa súa música transparente, lixeira, duradoira. O neno quecomeza a ruar non tarda en descubrilas. Non fai falla que ninguén lle fale delas. Se alguén o mancou, se alguén guindou contra el a pedra da ignominia ou, simplemente, se está morto de sede, xa sabe onde atopalas […]. Todas elas seguen no seu sitio. Algunhas aínda botan, outras cegáronas. Todas perderon a música ruxidoira que atraía o neno calexeiro. Cando non cambian os espazos, somos nós, que estamos expostos ás incesantes mudanzas da vida, os que cambiamos. A nosa ollada provoca neles
profundas alteracións. Perdemos oído e xa non sabemos escoitalas” (Idem, p. 67, 68 e
70).