Defuntos, co colar de zonchos e “As horas mortas”-(José Fonte Sardiña)

José Fonte Sardiña

Malia que Vicente Risco considera que “o ano vexetal, cósmico e antigo comeza na primavera” (Vicente Risco: “Etnografía”, en Obras Completas, t. III, Galaxia, Vigo, 1994, p. 535), Antonio Fraguas opina que, en Galicia “o ciclo festivo debe iniciarse coa festa do Magosto e o primeiro día de Serán. Magosto é calquera reunión na que se asan
castañas; así e todo, O Magosto é a reunión de cativos, mozos e mozas que, na tarde do día primeiro de novembro, asan unha determinada cantidade de castañas e as comen soas ou acompañándoas con viño. Trátase dunha das festas do ciclo outonal, onde o froito da campiña vén ser centro dunha concentración festiva” (Tomado e traducido de Antonio Fraguas: “La Galicia insólita. Tradiciones gallegas”, Cadernos do Seminario de Sargadelos, 51, Ediciós do Castro, Sada, primeira edición de 1973, citada pola cuarta de 1993, p. 101) (Preparación do I Magosto Foliadeiro dos Tilos).

Fieis a estes costumes dos nosos devanceiros, os meus veciños de urbanización ―onde os castiñeiros abondan e mesmo temos unha rúa co nome desa árbore― prepararon para o 19 de outubro o I Magosto Foliadeiro dos Tilos, na praciña na que cada sábado se celebra o Mercado Labrego. Tivemos festa rachada, con feira de artesanía, xogos
populares, obradoiro de baile, gaiteiros, pandeireteiras e, por suposto, castañas e viño (Magosto dos Tilos).

Na nosa terra, é tempo de outono, de castañas, magostos, colares de zonchos e da ancestral festa celta de Samaín ―hoxe recuperada malia que talvez con excesivas similitudes co Halloween americano―, que probablemente fora cristianizada, como moitas outras, para honrar aos nosos defuntos. Así e todo, nin Antonio Fraguas no seu ensaio “La Galicia insólita. Tradiciones gallegas”, nin Vicente Risco, no prolixo estudo sobre as celebracións festivas de Galicia que realizou no seu libro “Etnografía”, fan referencia explícita esta festa e si aos días de Todos os Santos e de Defuntos (Foto de Carmen Rodríguez Pena dunha muller apañando castañas).

Desde os ancestrais tempos anteriores á chegada, contra o século I, da nave trirreme do Imperio a estas terras galegas, os antigos poboadores prerromanos xa lles rendían culto aos defuntos coa erección de monumentos funerarios dos que, mesmo hoxe, nos quedan abondas pegadas. O dolmen foi un deles. Non hai construción clásica ningunha máis sinxela e rematada. Así e todo, non tivo sempre esta feitura. Nun principio, estaba cuberto de terra, pero, andando os séculos, quedou á vista. Cando os meus fillos aínda eran uns rapaces e tiñan partido de fútbol no campo do Tordoia moito nos gustaba visitar o dolmen de Cabaleiros, que con tanto mimo conservan nesa parroquia daquel concello, e lembrar así os nosos devanceiros (Dolmen de Cabaleiros, en Tordoia).

Como nos di Otero Pedrayo no seu ensaio ‘Morte e resurrección’, publicado en Ourense en 1932, o dolmen está formado por “unhas laxes de pé, en ascendente pulo, familia de pedras ergueitas como as lousas dun fogar. Por riba outra laxe como o ceo sufincado polos montes. Arca, mesa, tumba, altar […]. Desde o dolmen, a pedra galega tivo
significanza humana e unha presencia de conciencia organizou a paisaxe galega. Ruína xunguida ao decorrer das sazóns. Por iso, na nosa Galicia […] significan historia […].
Cando a cruz latina foi coroa do dolmen estivo Galicia criada. A cruz, na alma anterga xa debuxada como esperanza e promesa […]. Endexamais seredes entre nós e para quen nos comprenda, ruína. Vivides sub specie aeternitatis no futuro da alma galega” (Ramón Otero Pedrayo: ‘Morte e resurrección’, en Carlos Casares (ed.): “Ramón Otero Pedrayo (1888-1976). Día das Letras Galegas 1988)”, A Coruña, 1988, p. 100-102) (Foto de Aurora Lapique da capela do camposanto de Pontedeume, presidida pola cruz latina).

Contaba Vicente Risco que “nas casas, na noite de Defuntos, soen pór unha fonte con aceite e tantas lamparillas como defuntos queiran honrar. Tamén hai sitios onde lles poñen a mesa con todo o servicio e unha peza de pan, para que veñan cear, inda que sexan invisibles, cos seus familiares” (Vicente Risco: Op. cit., t. III, p. 658 e 659) (Foto da Asociación de Veciños Os Castros de Centroña, sempre moi activa na conservación das nosas tradicións, dos nenos baleirando as cabazas cos colares de zonchos pendurados).

En moitos fogares galegos, e Pontedeume non foi unha excepción, eran colocadas nas ventás, balcóns ou portas unha ou varias cabazas, baleiradas previamente, nas que se poñía dentro unha candea acesa para indicarlles o camiño aos defuntos polos que se agardaba (Foto da Asociación de Veciños Os Castros de Centroña).

Segue dicindo Risco que “nas cidades e nas aldeas, a tarde anterior e o día todo, están dobrando a morto as campás, para que a xente se lembre dos mortos e rece por eles, e en todos lados se visitan os camposantos e acéndenlles luces. Tamén, nalgures, como en Viveiro, é costume facer neste día colares de castañas cocidas con pelica, zonchos, que os rapaces xantan” (Idem, p. 659). Eu vivín isto que conta Risco de neno na miña casa en Pontedeume e continuei logo a tradición cos meus fillos.

En opinión de Otero Pedrayo, expresada no seu maxistral ensaio ‘Morte e resurrección’, antes citado, “as razas celtas aman a morte como outra vida, quizais como a exaltación suprema da vida. Non son capaces de estableceren marcos entre a vida e a morte. Os defuntos séntanse no fogar, acoden ás chamadas, aconsellan, mandan, interveñen. O cemiterio ou a lembranza dos mortos non é, nelas, obxecto ou tema de repulsión. A vida, sen quebrar o seu fío esencial, mergúllase no mar da morte e nel, como corrente espiritual, conserva a súa individualidade, porque desde os comezos do vivir que chamamos mortal, as ondas do mar da morte baten nos máis fortes e confiados promontorios e nas praias máis dondas e agarimosas da vida” (Ramón Otero Pedrayo: Op. cit., p. 89). Así e todo, este ano, na longa fin de semana de Defuntos, cambiarei o ensaio do mestre pola lectura do novo libro ―ten 415 páxinas, non sei se o darei rematado― de Emma Pedreira, en Baía Edicións, “As horas mortas. Viaxes e conversas por cemiterios galegos”, que deixei reservada para estes días (“As horas mortas”, de  Emma Pedreira).

No meu recordo viven aquelas visitas da familia por Defuntos ao camposanto eumés dePorto ―sendo un neno e lucindo orgulloso o colar de zonchos que fixeramos pola mañá― para honrar os seres queridos que xa non estaban con nós e rezar por eles (A Francesiña no camposanto eumés).

Despois, non podiamos deixar de comprobar que aínda seguía alí, a carón da capela, o busto de mármore daquela muller, a Francesiña, que seica morrera afogada no Murallón de Pontedeume intentando recuperar o pendente que lle caera ao mar, cuxa historia ou lenda non nos cansabamos de escoitar cada ano.