Galicia Ártabra Digital Noticias de Ferrol y la comarca de Ferrolterra.
O Foro de Amigos de Ferrol (F.A.F.) continúa os seus traballos sobre a Historia Grande e Pequena de Ferrol
A muralla defensiva de Ferrol medieval
A vila de Ferrol no século XIV tiña certa entidade, escribindo os historiadores que era unha praza forte practicamente arrodeada dun muro defensivo, mesmo cara ás augas da ría, aínda que irregular e feito en épocas diferentes. Entre os autores que informaron sobre este tema están Montero Aróstegui, Manuel Murguía, Carré Aldao e Jean Froissart.
Deste recinto defensivo medieval apenas hai constancia de que existan restos. Fai poucos meses, durante unhas obras levadas a cabo, informouse da aparición duns restos que poderían pertencer ao muralla do recinto que defendía a antiga vila de Ferrol Vello. Unha vez levado a cabo o seu estudo, dalgún xeito deberían ser postos en valor.
O recinto fortificado de Ferrol do século XVIII. Anos 1769 a 1774
No século siglo XVIII, aínda que existía un anteproxecto de fortificación de Ferrol, obra de Francisco Montaigu o ano 1732, non foi ata o ano 1750 cando Fernando VI aprobou a construción do novo Arsenal e Estaleiro de Ferrol. A partir do ano 1762 comezou a fortificación da nova urbe, levando a cabo en primeiro lugar a construción das defensas da dársena do Arsenal Militar.
Baixo a dirección do enxeñeiro Sánchez Bort construíuse unha liña fortificada no malecón occidental da dársena do Arsenal, entrando no mar cunha lonxitude de 500 metros e unha anchura entre 70 e 90 metros. A fortificación, de cantería labrada, coñecida como a Gran Batería, defendía o Arsenal coa súa batería de 122 canóns.
Máis tarde, despois de varios proxectos para defender a praza forte e a Nova Cidade de Ferrol, en agosto de 1768 determinouse a construción da muralla defensiva de Ferrol. Viño destinado á cidade Francisco Llobet, Enxeñeiro Director do Reino de Galicia, que elaborou un proxecto de fortificación aprobado en xaneiro de 1769, colocando a primeira pedra o seguinte 25 de abril. O recinto defensivo, cun perímetro total de 6.856 metros, tiña un presuposto inicial duns 5.300.000 reais, incluíndo gastos de material, compra de terreos e soldos de traballadores, segundo informa Baamonde y Ortega na súa obra sobre Ferrol do ano 1867.
Pronto, en setembro de 1769, Francisco Llobet deixou Ferrol. Debido a iso, Dionisio Sánchez de Aguilera, Sarxento Maior da praza de Ferrol, comunicou á Secretaría de Guerra do rei Carlos III que había quedado al mando da obra de fortificación de Ferrol co auxilio dos enxeñeiros Ventura Buceta e Vicente Rueda, facendo a necesaria provisión de materiais (Archivo General de Simancas, Legajo 3680). Seu labor, ademais do traballo previsto, contemplaba á protección dos flancos do recinto que o proxecto inicial non incluía.
Baixo a súa dirección, rematouse a nova fortificación da cidade, un recinto defensivo que finalizou en agosto de 1774. O recinto tiña catro partes: a primeira unía o Arsenal e o Estaleiro; a segunda incorporaba as defensas interiores do Estaleiro; a terceira, a máis importante e de maior lonxitude, estendíase entre as enseadas de Caranza e A Malata; a cuarta unía A Malata co peirao de Curuxeiras.
A todo iso hai que agregar a fortificación anterior da dársena, responsabilidade da Armada, xunto co muro defensivo interior do Estaleiro, mentres que as tres partes restantes da nova fortificación eran responsabilidade da súa defensa polo Goberno Militar da praza.
A parte de maior lonxitude do recinto unía as enseadas de Caranza e A Malata, consistindo nun muro dotado de aspilleras, de 0,8 metros de espesor e 4 metros de altura, construído a base de cachotería e lousa, carente de fosos e de camiño cuberto. O conxunto completo da muralla estendíase nunha directriz case recta de 3.200 metros de lonxitude, que pechaba a cidade, dispoñendo de 1.772 aspilleras.
O conxunto incorporaba nos estremos os baluartes de Caranza e A Malata e outros cinco baluartes intermedios (do Rey, do Príncipe, do Infante, de San Carlos e de Santiago), sobresaíndo da muralla. Os devanditos baluartes estaban elaborados de sólida cantería, dotados cun total de máis de 100 canóns, os correspondentes corpos de garda e uns pequenos fosos protectores.
A parte marítima do recinto situada entre a enseada de A Malata e o peirao de Curuxeiras tiña unha forma irregular, adaptada á liña da costa. Estaba constituída por un muro aspillerado, semellante ao do fronte de terra, máis baixo e de menor lonxitude, uns 1.900 metros, que transcorría pegado ao litoral. Este recinto estaba defendido por 1.092 aspilleras para fusilería e os tres baluartes de Rabo de Cadela, San Joaquín e San Juan, o último deles practicamente situado sobre o peirao de Curuxeiras.
As Portas de Terra e Mar
No amplo recinto amurallado abríanse o século XVIII dous Portas de Terra ao exterior da cidade, as Portas de Canido e de Caranza, que, segundo a documentación de época daban respectivamente paso “a los caminos que concurrían de Serantes, Catabois y de la costa” y “a los caminos de Neda y otros para la comunicación del Astillero”. A estas dúas Portas agregaríase no ano 1811 a chamada Puerta Nueva, que co paso do tempo converteríase na entrada á cidade de Ferrol desde a Estrada de Castela. Derrubada a Porta Nova orixinal o ano 1920 foi construída unha réplica orixinal na entrada da Avenida das Pías a finais do século XX.
O recinto defensivo da zona de costa que unía a enseada da Malata e o peirao de Curuxeiras propiciou a creación dun fronte cerrado para a dársena, onde se abría a desaparecida Porta de Mar de Curuxeiras con dobre muralla, garita e un peirao descendente en espigón; obra que chegaba ata a escarpada ribeira do noroeste, onde se encontraba a igrexa do Socorro.
O muro defensivo situado entre o Arsenal e o Estaleiro, similar ao recinto anterior, dispuña das Portas de Mar de San Fernando e de Fontelonga, hoxy desaparecidos os seus respectivos peiraos de formas similares, un malecón con remate de dobre cabeza de martelo coas súas escalinatas. Este recinto, estendido desde a batería e Porta de Mar de San Fernando ata a Porta de Mar de Fontelonga presenta un gran interese arquitectónico.
O ano 1772 Sánchez de Aguilera proxectou a Porta de Mar de Fontelonga, que consistía esencialmente nunha portada de acceso dotada dunha garita con cúpula, unha caixa de dobres escaleiras cunha rampla central descendente cara ao mar, construída de cantería, dispoñendo dunha fonte de auga de uso comunal na súa parte alta e un dobre muro para salvar o cambio de cota entre los cimentos do Cuartel de Dolores e a liña de preamar.
Para facer de contraforte entre ámbolos dous lenzos de muro de 14 metros de altura deseñouse un amplo e rechamante arco rampante de dobre estribo a modo de arbotante, feito de pedra de granito e cunha una luz de 8 metros, que aínda hoxe se conserva.
O recinto correspondente ao Estaleiro tiña certa complexidade para evitar que a fortificación obstaculizase o normal funcionamento das instalacións. O recinto dispuña o século XVIII de dúas portas, cos seus respectivos corpos de garda, e de tres baterías (San Antonio, San Luis e San José), de menor tamaño e capacidade que as do recinto exterior, unidas por un lenzo de muralla de 754 metros, reforzada por 152 aspilleras.
Aínda que esta zona do recinto foi a que primeiro desapareceu, consérvase a reformada Porta do Estaleiro que permitía a entrada ao mesmo desde o lado oriental do Cuadro de Esteiro. A portada, dotada dun sinxelo arco escarzano, remataba nunha pequena espadana e conserva na súa parte alta un interesante escudo real do século XVIII, feito de pedra calcaria.
Resumo, estado actual e restos do recinto fortificado
En liñas xerais, debido ao baixo presuposto dedicado á obra e a conseguinte economía de medios empregados, a muralla defensiva de Ferrol, ademais de empregar un trazado rectilíneo renunciando a un deseño poligonal, estaba construída de materiais de pobre calidade e tiña graves carencias defensivas, destacando como os seus principais inconvenientes o escaso artillado dos baluartes, a pouca adecuación dos corpos de garda, o emprego dunha pobre cachotería en vez de cantería, excepto en portas e baterías, e a carencia dun auténtico foso defensivo.
O Arquivo do Reino de Galicia conserva un “Proyecto para la Línea de Circunvalación de la plaza de Ferrol”, un manuscrito do propio Sánchez de Aguilera, que describe de forma minuciosa o seu traballo. No tristemente desaparecido Centro de Documentación do Patrimonio de Ferrol se arquivaban a disposición dos investigadores máis de trinta planos variados, relativos a esta obra de fortificación, varios deles da propia autoría do enxeñeiro militar; esencialmente estes planos procedían do Museo Naval de Madrid, Archivo General de Simancas, Centro Geográfico del Ejército e Instituto de Historia y Cultura Militar.
Deben citarse igualmente diversas publicacións sobre as murallas e fortificacións de Ferrol de la Ilustración, levadas a cabo por estudosos e historiadores ferroláns, en especial de Juan A. Rodríguez-Villasante, Alfredo Vigo, Rosa Méndez, López Hermida e Juan J. Burgoa, ademais de documentados traballos sobre este tema, como os realizados pola desaparecida Fundación Ferrol Metrópoli.
A posterior construción a partires do principio do século XX do amplo Cuartel de Infantería do Exército de Terra que levou o nome de Sánchez de Aguilera, hoxe fóra de servizo e totalmente descoidadas as súas instalacións, os sucesivos planes urbanísticos levados a cabo en diferentes lugares da cidade e a expansión da actual empresa Navantia, foron a causa da escaseza de restos notables da fortificación defensiva.
Hoxe consérvanse o Baluarte do Infante, amplamente reformado no século e convertido no Archivo Militar Regional del Noroeste, na Avenida del Rey; o Baluarte de San Carlos, restaurado polo Concello no barrio de Canido, e o Baluarte de San Juan, convertido en parque público no peirao de Curuxeiras. Os tres baluartes serán obxecto dun próximo traballo deste F.A.F.
Consérvanse escasamente algúns restos dispersos e descoidados da muralla, uns ocultos pola maleza na zona de A Malata e outros tapados e escondidos de xeito vergonzoso polo cemento das obras na Praza de España, mentres que se perderon completamente as Portas de Terra da cidade (Canido, Caranza e Nueva), aínda que se construíu una reprodución da última na entrada da urbe pola Avenida de As Pías.
