Os colares de zonchos que levabamos de nenos por Defuntos

José Fonte Sardiña

Desde os ancestrais tempos nos que aínda os romanos non chegaran a estas terras galegas contra o século I, os antigos poboadores xa lles rendían culto aos defuntos coa construción de monumentos funerarios dos que aínda nos quedan abondas pegadas. O dolmen foi un deles. Non hai construción clásica ningunha máis sinxela e rematada. Así e todo, non tivo sempre esta feitura. Nun principio, estaba cuberto de terra, pero andando os séculos, quedou á vista. Como nos conta Otero Pedrayo no seu ensaio “Morte e resurrección”, publicado en Ourense en 1932, o dolmen está formado por “unhas laxes de pé, en ascendente pulo, familia de pedras ergueitas como as lousas dun fogar […]. Arca, mesa, tumba, altar […]. Desde o dolmen, a pedra galega tivo significanza humana e unha presencia de conciencia organizou a paisaxe galega. Ruína xunguida ao decorrer das sazóns. Por iso, na nosa Galicia […] significan historia. Pasada e ―non rebulimos paradoxos― historia presente e viva, simbólica, dun nativo pulo do noso espírito no ordenamento elemental da pedra, proxección eterna como o suco, o traballo da madeira ou da dorna. Cando a cruz latina foi coroa do dolmen estivo Galicia criada. A cruz, na alma anterga xa debuxada como esperanza e promesa [..]. Endexamais seredes entre nós e para quen nos comprenda, ruína. Vivides sub specie aeternitatis no futuro da alma galega”.

Na nosa terra, é tempo de castañas, colares de zonchos, magostos —os castiñeiros foron xenerosos con nós este ano— e da ancestral festa celta de Samaín, hoxe recuperada, que fora cristianizada, como moitas outras, para honrar os nosos defuntos. Así e todo, Vicente Risco, no prolixo estudo sobre as celebracións festivas de Galicia que realizou no seu libro “Etnografía”, non fai referencia explícita á festa de Samaín e si ao Día de Defuntos (Foto de Carmen Rodríguez Pena).

Contaba Vicente Risco que “nas casas, na noite de Defuntos, soen pór unha fonte con aceite e tantas lamparillas como defuntos queiran honrar. Tamén hai sitios onde lles poñen a mesa con todo o servicio e unha peza de pan, para que veñan cear, inda que sexan invisibles, cos seus familiares”. En moitos fogares galegos, e Pontedeume non foi unha excepción, era colocada nas ventás, balcóns ou portas unha cabaza, baleirada previamente, na que se poñía dentro unha candea acesa para indicarlles o camiño.

Segue dicindo Risco que “nas cidades e nas aldeas, a tarde anterior e o día todo, están dobrando a morto as campás, para que a xente se lembre dos mortos e rece por eles, e en todos lados se visitan os camposantos e acéndenlles luces. Tamén, nalgures, como en Viveiro, é costume facer neste día colares de castañas cocidas con pelica, zonchos, que os rapaces xantan”. Eu vivín isto que conta Risco de neno na miña casa en Pontedeume e continuei logo a tradición cos meus fillos.

En opinión de Otero Pedrayo, expresada no seu maxistral ensaio “Morte e resurrección”, “as razas celtas aman a morte como outra vida, quizais como a exaltación suprema da vida. Non son capaces de estableceren marcos entre a vida e a morte. Os defuntos séntanse no fogar, acoden ás chamadas, aconsellan, mandan, interveñen. O cemiterio ou a lembranza dos mortos non é, nelas, obxecto ou tema de repulsión. A vida, sen quebrar o seu fío esencial, mergúllase no mar da morte e nel, como corrente espiritual, conserva a súa individualidade, porque desde os comezos do vivir que chamamos mortal, as ondas do mar da morte baten nos máis fortes e confiados promontorios e nas praias máis dondas e agarimosas da vida” (Foto de Aurora Lapique).

Con algo de retranca eumesa conta Ramiro Fonte en “Os ollos da ponte” a presenza do seu morto familiar na casa da súa infancia en Pontedeume: “Cando os meus pais se dispoñen a realizar un exercicio memorístico sobre a guerra, faise obrigada a presenza do tío Suso, que

senta na cadeira que deixamos libre para el. Ben mirado, os fillos conformamos o público que os nosos pais precisan para poder conversar, alén da morte, co tío Suso sobre certos acontecementos […]. Bo coma un brazo de mar, retranqueiro comahome de mundo, o tío Suso segue con atención o monólogo do meu pai, as puntualizacións da miña nai, os silencios preguiceiros que vencellan á súa viúva e á súa nena orfa, e os incualificables silencios deses tres nenos que non coñece […]. Mantén os labios selados coma un peto. Véndoo alí diante, respirando con fatiga como todo ausente, intuín o seu carácter exemplar […]. O tío Suso quería que non se esquecese a historia, a súa historia. Por iso sentaba alí connosco”.

No meu recordo viven aquelas visitas da familia por Defuntos ao camposanto eumés dePorto ―sendo un neno e lucindo orgulloso o colar de zonchos que fixeramos pola mañá― para honrar os seres queridos que xa non estaban con nós e rezar por eles.
Despois, non podiamos deixar de comprobar que aínda seguía alí, a carón da capela, o
busto de mármore daquela muller, a Francesiña, que seica morrera afogada no Murallón de Pontedeume intentando recuperar o pendente que lle caera ao mar, cuxa historia ou lenda non nos cansabamos de escoitar cada ano.