As hortensias e a mómara

José Fonte Sardiña

Nas camiñadas vespertinas que, desde que cambiou a hora, fago cada día polos concellos de Teo e Santiago de Compostela ―sempre que a tarde non agoire tronada e a choiva mo permita―, podo comprobar que os estalotes, sanxoáns, abelurias, balocos, borletas, croques, dedaleiras, milicroques ou estraloques ―que de todas estas maneiras propón chamarlles a Real Academia Galega a estas plantas de longo talo verde e flores de cor púrpura ou rosada e interior branco punteado de vermello―, tan vivos e fermosos na primavera, aparecen cada semana máis murchos e son relegados polas esplendorosas hortensias, cuxas flores, de ricas e variadas cores, aledan a miña vista ao pasar.

Os estalotes ―chamados así polo ruído que fai a súa flor ao estalar entre as mans―, ademais da súa beleza, teñen o encanto de que simbolizan a independencia, a anarquía, a liberdade e a forza da natureza, da flor que nace no monte, entre fieitos, toxos, xestas e silveiras, sen ser sementada pola man do ser humano. Recórdanme a chorima, “a flor dos galegos, dos de onte e dos de hoxe”, “ergueita, brava e ceibe, como os galegos de raza”, consonte a marabillosa canción do grupo ártabro “Saraibas”.

As hortensias son plantas de xardín que agroman para anunciar o solsticio de verán, que ten a súa emblemática e ancestral celebración na festa do San Xoán, coas sardiñadas e o salto do lume purificador, que en Pontedeume chamamos folión e que tamén recibe os nomes de cacharela, cacheira, cachela, fogueira, larada, lumarada, luminaria…, segundo cada comarca galega (Ilustración de Castelao).

As candeas ou candeóns, que inzan os castiñeiros á beira do camiño, son igualmente anuncio do solsticio de verán e augurio de que non faltarán no outono os froitos destas árbores caducifolias tan comúns e propias da nosa terra nos magostos, nin os colares de zonchos por Defuntos.

As hortensias, consonte a definición da Real Academia Galega son “plantas de xardín que poden alcanzar un tamaño considerable, con follas anchas e flores azuis ou rosas en inflorescencia semiesférica”; xuro que non poño nin quito palabra ningunha da descrición que recolle o noso dicionario oficial.

Estes días de choiva, tronada, sol e calor, que de todo teñen, están especialmente esplendorosas e as cores azuis e rosas, que aparecen na súa definición, mostran unha ampla gama que fai aínda máis rica a súa beleza.

A miña alma eumesa, sempre que ve unha hortensia, non pode deixar de pensar no fermosas que estarán as do xardín da vila na que nacín, onde pasei a miña infancia e mocidade, á que cada vez que podo regreso ―parafraseando ao meu amigo Ramón Loureiro, eu nunca vou a Pontedeume, sempre volvo― e na que quero descansar eternamente cando me chegue a hora.

Como ben di Ramiro Fonte, “no xardín eumés exprésanse tódalas idades do home. Os nenos xogan con coidado á pelota. As pandas de adolescentes xúntanse baixo as árbores da camelia, no carreiro do centro, e fuman os seus primeiros e suavísimos Celtas. No banco dos namorados, baixo o memorable magnolio, unha parella de noivos cómese a bicos e aperta os seus corpos. Seica o magnolio, ó abrir as flores brancas, exhala un perfume que esperta os desexos. No banco da palmeira, Uxío Cuíñas, Abelardo Miguel e Bernardo Fonte conversan sobre mortos […]. Magnolias na primavera, camelias no inverno, como ten que ser” (Ramiro Fonte: “Os ollos da ponte”, Vigo, 2004, p. 224).

Despois das camelias do inverno e as magnolias da primavera, abrollan nos meses de verán, no xardín de Pontedeume, que os de fóra chaman parque, as hortensias, e a máis fermosa delas será a que se corte o día 7 de setembro para que a nosa mómara a poida lucir durante as festas das Peras, un ano si e outro tamén.

Así pois, cando vexo estas flores azuis e rosas nas miñas camiñadas vespertinas estivais, vénme inexorablemente á memoria a imaxe da mómara coa hortensia espetada nos seus xenerosos peitos, bailando o 7 de setembro, ás 12 en punto do mediodía, coa última badalada do reloxo do Concello, na praza Real de Pontedeume, ao inevitable son do “Ñoñoroñó”, e dedícolles un sorriso de gratitude aos seus mellores bailadores que recordo, Suso Dopico o Pies ―en paz descanse―, que tamén lles transmitiu a súa habelencia aos seus fillos, e Jesús Villar Vázquez ―Deus nolo conserve moitos anos―, que herdou a súa destreza do seu pai ―en gloria estea―. O meu ―ao que sinto cada día desde onde queira que teña o seu repouso― sempre me dicía que como Fornos ―que a terra lle sexa leve― non a bailou ninguén, e abofé que así tivo que ser, aínda que eu non o puidese comprobar.