Galicia Ártabra Digital Noticias de Ferrol y la comarca de Ferrolterra.
José Fonte Sardiña
Conta Couceiro Freijomil que xa no primeiro cuarto do século XVII se celebraban procesións na Semana Santa de Pontedeume ―eu tiven a grande honra de ser en 2016 o seu primeiro pregoeiro― e cita un acordo municipal do 25 de febreiro de 1630 no que se dispón que nas que se fan o día de Xoves Santo e que saen da igrexa de Santiago “se saque un Cristo que vaia no medio da procesión, de diante de S. E., que o leve o rexedor máis antigo e que o alumen e o acompañen dous dos ditos rexedores, e que isto se garde e observe así este ano como para adiante, tan e mentres se procura sacar facer algunhas insignias que vaian na dita procesión, por non ir tan soa e falta de insignias e de imaxes que a adornen e que saia coa decencia que convén e así mesmo se faga un Cristo resucitado para a mañá da Resurrección” (Antonio Couceiro Freijomil: “Historia de Pontedeume e a súa comarca”, primeira edición 1944, citado pola cuarta, en galego, Pontedeume, 1995, p. 361).
Malia que en 1643 se funda en Pontedeume a Confraría da Soidade da Virxe, en cuxas constitucións “se estipula que o día de Venres Santo de cada ano, ás tres da tarde, acudisen todos os confrades á parroquial para ir na procesión da Soidade, cuxo itinerario debía ser o mesmo que se seguía na de Xoves Santo que de tempo atrás viña celebrándose” (tomado e traducido de Carlos de Castro Álvarez e Juan Carlos Vázquez Arias: “La iglesia de Santiago de Pontedeume. Historia y patrimonio artístico”, A Coruña, 2003, p. 111), o certo é que o nomeamento do eumés Bartolomé Rajoy y Losada (1751-1772) como arcebispo de Santiago de Compostela supuxo un punto de inflexión para a vila dos Andrade ―cuxo templo parroquial foi mandado reedificar por el― e tamén para a súa Semana Santa (Retrato de Rajoy co gallo da reedificación da igrexa parroquial eumesa en 1763 e escudo arcebispal na súa casa en Pontedeume).
A Congregación dos Escravos de Santa María das Dores de Pontedeume, actual Confraría de Dolores, fúndase en xullo de 1765, malia que non é legalizada ata o 10 de setembro desde mesmo ano. O 21 de marzo de 1766 o arcebispo Rajoy aproba as súas constitucións, que no seu artigo 16 lle encomendan organizar as procesións de Semana Santa e adquirir as imaxes precisas. Consonte nos din Carlos de Castro Álvarez e Juan Carlos Vázquez Arias, na reunión de 6 de xuño de 1771, os confrades, vendo que se precisaba un Paso do Nazareno, xa que o moi prestixioso mestre Gambino de Santiago “ofrece facelo con todas as figuras, andas, xogos e encarnacións en dous mil trescentos reais, acordaron que o encargue [o prior Gaspar de Maldonado] e que faga que se traia coa maior brevidade” (Idem, p. 113). En novembro dese mesmo ano constátase que “se están a rematar as efixies e figuras do devandito paso e que por el xa lle entregaran ao mestre Gambino que o fai mil douscentos reais” (Ibidem) (Foto de Lola Fornos Ríos).
Preside o conxunto, que desfila aínda hoxe na madrugada do Venres Santo na procesión do Encontro ―os músicos de Charamela acompáñano coa melodía do Paso, considerado como o verdadeiro himno patrio dos eumeses―, a imaxe do Nazareno coa cruz ás costas, ataviado cunha suntuosa túnica negra, con ricos adornos dourados, que lle cobre os pés. O rostro de Cristo mostra dor, cansazo, sufrimento e, así e todo, serenidade. A longa melena do Redentor vai cinguida pola coroa de espiño que di ben ás claras que o seu reino non é deste mundo. Suxeita coas dúas mans e a pouca forza que lle vai quedando a pesada cruz pintada de verde na que será sacrificado.
Conta coa axuda de Simón de Cirene, que agarra, detrás del, a parte de abaixo do madeiro e leva a perna esquerda lixeiramente adiantada, por soportar mellor o peso que ten que cargar.
Á dereita de Cristo aparece o soldado romano, co casco prateado na cabeza, representante da oligarquía que si é deste mundo, como anuncian as iniciais gravadas no emblema que colga da súa trompeta, SPQR ―Senatus populusque romanus―. Fai soar con forza o seu instrumento dourado que porta na súa man dereita, polo que ten as fazulas lixeiramente inchadas, e comunícalle á xente que o reo que alí vai será sacrificado.
Á esquerda do Nazareno disponse a imaxe do coñecido na vila como o Xudeu da Moca, que golpea sen piedade, coa porra que agarra coa man dereita, o laiado corpo de Xesús, ao que leva preso dun cordón dourado rematado en dúas grandes borlas.
A Virxe das Dores, talvez a imaxe máis querida polos eumeses, foi mercada pola Confraría na Cidade de México en 1770 por mil cincocentos reais. O seu finísimo rostro mostra a tristura e tenrura que unha nai pode sentir cando ve o martirio do seu fillo. As súas mans abertas e estendidas á altura do peito e os delicados dedos mostran a dolorosa aceptación da vontade de Deus. Leva espetada, á altura do corazón, a daga da súa terrible dor, co fío prateado e o puño áureo, que, co mexer dos levadores, semella que se lle vai cravando cada vez máis fondamente. Nas procesións do Venres de Dolores, do Xoves Santo e do Encontro na madrugada do Venres Santo cobre a cabeza cunha áurea coroa ou diadema sobre un manto escuro con incrustacións douradas e, debaixo del,
leva unha túnica da mesma feitura; tapa o seu peito cun branco lenzo de fino encaixe.
Na procesión do Santo Enterro, de loito rigoroso, acompaña o corpo do Fillo morto que vai nunha furna dourada, e leva aínda a coroa áurea que alude á súa santidade.
Logo, na procesión da Soidade, a máis concorrida de todas as que se celebran en Pontedeume, porta as mesmas vestiduras negras pero xa non a coroa, como mostra de respecto ao santo dos santos que foi enterrado e resucitará ao terceiro día.
O Cristo de Ánimas sae no Viacrucis do Xoves Santo, na chamada procesión dos Mariñeiros, na que se canta con emoción a “Salve Marinera” na ribeira en recordo da xente do mar que nos deixou. Foi mandado facer tamén sendo o eumés Bartolomé
Rajoy arcebispo de Santiago de Compostela. Segundo Carlos de Castro Álvarez e Juan Carlos Vázquez Arias “a tentación de atribuír esta magnífica talla […] a Ferreiro [xunto con Gambino, que fixo o paso do Nazareno para a Confraría de Dolores de Pontedeume, os dous mellores escultores composteláns daqueles tempos] é difícil de resistir.
Comecemos dicindo que, fronte ás dúbidas, hai un dato irrefutable: é anterior a 1771, ano en que, consonte a visita realizada [por don Juan Varela Fondevilla], o retablo estaba sen pintar e xa contiña o Cristo. A talla non pode ser moi anterior a este ano e indiscutiblemente non parece que esteamos ante un mestre local nun momento no que as relacións cos círculos de Compostela son intensas […]. O contacto con estes círculos xustificaríase só polo feito de que un notable fillo de Pontedeume era daquela arcebispo de Santiago, pero hai máis: a actividade despregada polo licenciado Tomás Moreira e Montenegro, sobriño de Rajoy, cura de Pontedeume no momento da reedificación da igrexa e posteriormente cóengo de Santiago […]. A boa sintonía de Gambino e Ferreiro con don Tomás Moreira é evidente” (Idem, p. 82).
Cristo disponse xa morto na cruz, á que se suxeita con tres cravos. O pé destro, como é preceptivo, monta sobre o esquerdo. A cabeza está levemente inclinada do lado dereito, e o seu corpo, no que se mostran as feridas da flaxelación e as chagas nos xeonllos por mor das caídas subindo ao Calvario, só aparece cuberto por un pano de pureza anoado tamén á súa dereita. O barroquismo da imaxe acentúa as mostras de piedade que a paixón e morte de Xesús espertan no que o contempla.
Hai xa trinta e cinco anos, á volta da procesión do Encontro, o día 1 de abril, vin morrer a unha das persoas para min máis queridas, na peor Semana Santa que recordo na vida, a nosa avoa Jesusa Barral, a muller máis boa que coñecín. Vaia para ela a miña lembranza e o meu agradecemento eterno por todo o que me quixo e me aprendeu.
