O maínzo, Castelao, os hórreos galegos e o costume de bicar o pan caído no chan

José Fonte Sardiña

O maínzo, Castelao, os hórreos galegos e o costume de bicar o pan caído no chan. Entre maio e outubro, medra nos eidos de labor de Pontedeume o millo, ou maínzo, como adoitamos dicir os que nacemos ou vivimos nas Terras do Eume. Desde a miña casa das Virtudes vía de neno como o sementaban, pouco despois da Semana Santa, os meus queridos veciños Emérita ―á que todos chamabamos Emerita, sempre afanosa, simpática, falangueira e agarimosa, e o seu entrañable home Manolo, que me
aconsellaba decote con moita sensatez, bondade e tenrura que estudase arreo e ouraba sen descanso no terreo que tiñan a carón da casa. ¡Cantas veces pensei que se eu só levantase a cabeza dos libros como Manolo o facía coa súa do rego non habería exame que se me resistise!

Uns anos algo antes e outros un pouco despois de Defuntos, Manolo e Emérita,
axudados polos seus fillos Aurita e Ángel, e ás veces polo seu xenro Benito ―que este
ano nos deixou―, moi queridos tamén para min, recollían o maínzo mentres escoitaban o programa da radio de Manolo, o fillo maior, que marchara a Madrid. As mazarocas gardábanse nos hórreos galegos e os seus grans servían, entre outras cousas, para facer o pan, sinécdoque universal para designar o alimento, mesmo o espiritual na transubstanciación que se produce no sacramento da Eucaristía.

Aínda que hai diversas hipóteses sobre a orixe dos hórreos galegos que a remontan aos
tempos das construcións palafíticas, ao Neolítico ou á época romana, o certo é que a
primeira imaxe gráfica que temos deles está recollida nunha miniatura da cantiga
CLXXXVII das Cantigas de Santa María, impulsadas e poida que algunhas mesmo
compostas polo rei Afonso X o Sabio, fundador da vila de Pontedeume por mor dun
privilexio asinado en Guadalajara o trinta de decembro de 1270.

A meirande parte dos hórreos galegos levan enriba da porta, a xeito de adorno e
protección, unha cruz sen o Cristo, que adoita mirar cara á igrexa parroquial, como
tamén o facían os cruceiros desde o seu anverso onde si se chantaba, ás veces, a figura
de Xesús encravado, e na outra punta, que en ocasións non ten porta, un pináculo, como este que me descubriron, coa fermosura da ría ao fondo, os meus grandes amigos Héctor Abeijón e Mari Dosil no seu Esteiro muradán.

Así e todo, hainos tamén con dúas cruces, dous pináculos e mesmo outros, os máis
humildes, que non levan adorno ningún.

Castelao fixo, ao meu ver, en “As cruces de pedra na Galiza”, a mellor e máis fermosa
descrición do hórreo galego cando dixo que “é unha ucha sagra, que garda o pan de todo o ano […], un relicario, que garda o corpo do Noso Señor. Os estranxeiros que visitan o noso país toman os hórreos por capeliñas ou por moimentos funerarios, a causa do seu feitío relixioso, sempre coroado por unha cruz […]. A feitura relixiosa dos hórreos galegos provén do respeto que sentimos pol-o pan. Ningún galego criado na lentura relixiosa pode poñer o seu pé enriba dunha frangulla de broa, que recolle do chan dándolle un bico, e co mesmo respeto se tratan as espigas do centeo, do trigo e do millo.

En moitos logares de Galiza, cando o ceo ameaza serabia, os labregos poñen un cacho de pan no peitoril das fiestras que dan cara os nubeiros e tronantes —deidades
malinas— ‘para que Deus non consinta que se apedrée o seu corpo’. E os hórreos
gardan o pan, e por eso teñen a feitura de relicarios. Tanto é así que algunhas veces o piorno [pináculo] está enriba do portalón, porque ten máis virtudes e máis poderío que unha simple cruz”.

¡Cantos cativos eumeses, e tamén galegos, lle demos no tempo da miña infancia ―algúns aínda o facemos hoxe― un bico ao cachiño de pan que nos caía no chan, como di Castelao!